مبارزه با حلزونها و رابهای زیان آور

نرمتنان شاخه‌ای از جانوران هستند که شامل 5 رده آمفی‌نورا ، شکم‌پایان ، ناوپایان ، دوکفه‌ایها و سرپایان هستند. حلزونها جزء رده شکم پایان می‌باشند. حلزونها ، دریازی ، ساکن آب شیرین و یا خشکی‌اند. توده احشایی اصولا پیچ خورده است و درجه تابیدگی آن یکسان نیست. معمولا صدف دارند. در سر چشم و یک یا دو جفت شاخک وجود دارد و 35000گونه دارند.
فعالیت شبانه حلزون ها، ارتباط فعالیت با زمان در سال و شرایط جوی مانند دما و رطوبت، تاثیر آب و هوا بر دوره زندگی، تراکم جمعیت، سرعت تولید مثل و رشد بر جای می گذارد. نور و همچنین غذای در دسترس دیگر عوامل اثرگذار در زندگی حلزون ها هستند. زمستان ملایم موجب افزایش نرخ زنده مانی و نمو سریع تخم و حلزون های جوان می گردد. حلزون ها خاک را حفر نمی کنند، بنابراین تغذیه بر سطح خاک را ترجیح می دهند،جایی که برای آنها جابجایی و یافتن غذا راحت تر است. بیشتر حلزون ها بین 1 تا 15cm طول دارند و بدن آنها از چهار قسمت تشکیل شده است.

قسمت های مختلف بدن حلزون

1-سر: این بخش بدن به صورت مشخص نیست، تنها حضور چهار زائده حساس آن را برجسته می کند. روی زائده های بالایی چشمان حلزون قرار دارند و زائده های پایینی نقش عضو بویایی و عضو لامسه را ایفا می کنند. این زائده ها برای تشخیص غذا از فواصل دورتر تخصص یافته اند. دهان دارای دو آرواره است، دندانهای کوچک بر روی هر آرواره ردیف شده است. علاوه بر این بر روی زبان هم دندانهای ریزی وجود دارند. این زبان رادولا نامیده می شود. تعداد دندان های موجود در روی آرواره ها و زبان بالغ بر 27000 عدد تخمین زده می شود.

2- گرده: یک قسمت کاملا مشخص پشت سر، که شش حلزون را در بر می گیرد. در برخی گونه ها گرده تمام بخش های بدن را که بیرون از صدف قرار می گیرند در بر می گیرد. در قسمت راست گرده سوراخ تنقسی حلزون قرار دارد، که تحت عنوان pneumostome. شناخته می شود.

3- پا: عضلانی ترین قسمت بدن حلزون، تامین کننده وسیله تحرک جانور است. حلزون به وسیله این اندام بر روی زمین می خزد. با ترشح موکوس از غدد انتهای شکم، تحرک حلزون بر روی زمین تسهیل می شود. این ترشحات کل بدن حیوان را می پوشانند و به حفظ رطوبت بدن و جلوگیری از اتلاف آب کمک می کنند.

4- بخش دم: پشت گرده قرار دارد و اغلب به وسیله شکافها مشخص می شود. کمابیش واجد یک برآمدگی پشتی-میانی است.
آب وهوای معتدل و مرطوب استان های شمالی ایران، شرایط را برای فعالیت این جانوران در تمام طول سال فراهم می آورد. به علت معتدل بودن هوا در طول زمستان خسارت و فعالیت این موجودات در تمام سال و بر روی محصولات مختلف گزارش شده است.
اگرچه حلزون ها دارای ویژگی خودلقاحی هستند، ولی این پدیده در آنها به ندرت دیده می شود. زیرا فرآیندی طولانی و پیچیده است. بسته به گونه حلزون ها می توانند تا 400 تخم در سال بگذارند. برخی از آنها هم دو سال یکبار برخی سالانه و برخی هم مانند حلزون خاکستری 5 تا 6 بار در سال تخمگذاری می کنند.
.چنانچه میزان رطوبت برای تخم ها مناسب نباشد، تفریخ تخم ها تا زمان تامین رطوبت کافی به تعویق می افتد. بسته به گونه، حلزونها از طول عمری بین 9 تا 18 ماه برخوردارند و الیته آب و هوای محلی بر روی دوره زندگی آنها موثر است.
نوع خاک و در دسترس بودن غذا همچنین اندازه جمعیت را تحت تاثیر قرار می دهد. خاک های سنگین یا خاکهایی که به طور منظم مورد استفاده قرار نمی گیرند و دارای مقادیر بالای رطوبت هستند، برای زندگی و تولید مثل این جانوران ایده­آل می باشند. علاوه بر این پوشش گیاهی متراکم یا ماده آلی فراوان منبع غذایی مناسبی را برای نوزادان فاهم می آورند.
کلزا مورد علاقه حلزون ها می باشد و به وسیله این جانوران در سطح وسیعی متحمل خسارت می شود.

چرخه زندگی حلزون

حلزون ها از توانایی خارق العاده ای برای سازگاری با تغییر شرایط محیطی برخوردارند.
حلزون های بالغ تا 500 تخم می گذارند. به طور معمول بسیاری از تخم ها و نوزادان در اثر خشک شدن بدن از بین می روند و این پدیده جمعیت را ثابت نگه می دارد. چنانچه شرایط آب و هوایی مساعد باشد و مرگ و میر اندک، جمعیت ممکن است تا حد زیادی افزایش یابد.
حلزون ها به صورت اختیاری روی دامنه وسیعی از گیاهان تغذیه می کنند و در طول دوران بلوغ از نر به ماده تغییر جنسیت می دهند. در شرایط آب و هوایی نامناسب فعالیت حلزون ها کاهش می یابد و در هنگام معتدل و مرطوب شدن هوا دوباره از سر گرفته می شود.

گونه های مهم ایران:

1- راب گلخانه ­ای (Lehmannia valentina (Fer 

طول بدن این حلزون در حداکثر رشد به 30 تا 40 میلیمتر می­رسد. رنگ آنها خاکستری تیره و دارای چین خوردگی نسبتا کوتاه می­ باشند. پشت بدن در امتداد گنبد پشتی دو نوار تیره نسبتا واضح دیده می­ شود. این گونه بیشتر در اوایل بهار و به خصوص در پاییز در چمن­ کاری­ ها و سبزی­ کاری­ ها فراوانند، ولی در گلخانه­ های مرطوب همه اوقات سال دیده می­ شوند. تخم­ها در دسته­های 70-80 عددی گذاشته می­شوند. تخم­ها سفید شکری و به قطر 2 میلیمتر است

2- راب خانگی Parmacella iberica Eich.

این گونه در سواحل دریای خزر انتشار دارد. رنگ آن در نواحی ساحلی خاکستری متمایل به قهوه­ای و در ارتفاعات چالوس متمایل به زرد است. صدف در این گونه به صورت صفحه کوچکی است، که قسمت برجسته آن از انتهای گنبد پشتی خارج شده است. اندازه بدن در حالت کشیدگی کامل تا 100 میلیمتر می­رسد. این جانور در منازل فراوان است و به سبزی­ها و گل­های زینتی صرمه وارد می­کند.این جانوران در اواخر بهار و تابستان فعالیت چندانی ندارند و ظاهرا پوره­های نسل دوم، حدود شهریور ماه هراه با خنکی هوا فعالیت تغذیه ای خود را شروع می­کنند.

3- راب زرد Agriolimax agrestris

دارای بدن صاف به رنگ زرد مایل به سفید یا نخودی­رنگ است، طول بدن حدود 30- 60 میلیمتر است و در روی بدن نوارها و یا نقطه­های نامشخص دیده می­شود. در این گونه برآمدگی پشتی کوتاه و پخ است. عموما آفت سیب ­زمینی، کلم، یونجه، شبدر و تعدادی دیگر از گیاهان زراعی هستند. دستجات تخم50-150 عددی است، دوره رشدی از تخم تا مرحله بلوغ حدود 8-12 ماه است. بیشتر در پائیز و بهار فعال است. در کشور ما این گونه فقط از نوار ساحلی دریای خزر گزارش شده است.

4- حلزون قندهاری (Helicella candeharica (L. Pfr

صدف­ هایی به رنگ خاکستری متمایل به سفید با نوارهای قهوه ­ای می ­باشند، این نوارها ابتدا پهن است و هرچه به قله صدف نزدیک می­ شوند، باریک­تر می ­گردند. این صدف­ها به عرض 12-15 میلیمتر و ارتفاع 7-9 میلیمتر هستند. تعداد پیچ هر صدف 5/5 شمارش شده است. این نرم­تن علاوه بر نواحی شمالی کشور، از اطراف تهران، کرج، آذربایجان، خراسان، اصفهان و شیراز گزارش شده است. این جانوران بیشتر از برگ گیاهان یکساله و پوشش گیاهی زیر درختان میوه تغذیه می­ کنند و در هنگام روز به تعداد زیاد روی تنه درختان استراحت می­ کنند. به ندرت دیده شده است، که از پوست تنه یا برگ درختان تغذیه نمایند.

5-  حلزون قهوه ­ای مرکبات  (Caucasotachea lencoranea Mouss) 

صدف هایی درشت به رنگ قهوه ­ای متمایل به زرد و دارای پنج نوار قهوه ­ای تیره در طول مارپیچ است. صدف دارای 5 پیچ است، پهنای آن حدود 34 میلیمتر و ارتفاع آن حدود 23 میلیمتر می­ باشد. دهانه صدف مدور یا بیضی و به رنگ قهوه­ ای تیره یا سیاه است. این نرم­ تن در سراسر مناطق دریای مازندران وجود دارد و به خزانه­ های مرکبات و نیز درختان زینتی در پائیز و بهار خسارت می ­زند.

6- حلزون قهوه­ای بزرگ L. Helix lucorum

رنگ صدف در اصل سفید است و قسمت عمده آن را نوارهای قهوه­ ای مواج فرا گرفته است. دهانه صدف به رنگ سفید یا قهوه­ ای شفاف است. وجود این حلزون بیشتر در اطراف رودخانه ارس گزارش شده است. این حلزون واجد بزرگترین صدف در ایران است.

7- حلزون صدف شفاف Pfv)  Monacha schotti)

این حلزون از خوزستان و جیرفت گزارش شده است و در خزانه مرکبات به خصوص برگ­های ریخته شده در پای درختان به وفور دیده می­ شود. دوره فعالیت آن در اهواز از اواخر مهر تا اوایل اردیبهشت می­ باشد و با شروع فصل خشکی و گرما، دهانه صدف با ترشحات لزج پوشانده می­ شود. تخم­ریزی در اوایل زمستان صورت می­ گیرد. صدف این نرم­ تن کوچک و به رنگ شفاف با دیواره­ های نازک است.

راههای مبارزه با حلزون­ها و راب­های زیان­ آور

روش­های زراعی:

1- شخم خاک موجب به سطح آوردن تخم­ ها و خشکی آنها می­ گردد. علاوه بر این حرکت حلزون­ها بر روی خاک به دشواری صورت می­ گیرد و کلوخ­ها که یکی از پناهگاه­ های این نرم­تنان است، نابود می­ شوند.

2- مدفون کردن مواد گیاهی باعث کاهش مواد غذایی در دسترس حلزون­ها می­ شود و این امر به کاهش جمعیت آنها منجر می­ گردد.

3- تناوب: همان­طور که اشاره گردید، برخی گیاهان مانند کلزا مطلوبیت بیشتری برای حلزون­ها دارند، بنابراین در صورت خسارت این آفات، تناوب کشت با محصولاتی که مطلوبیت زیادی برای حلزون­ها ندارند، می­ تواند از جمعیت این جانوران بکاهد.

4- رعایت عمق مناسب کشت: کشت بذرها در عمق زیاد مانع دستیابی حلزون­ها به آنها می­ گردد. این روش به خصوص در مورد خاک­هایی که از درصد رس بالایی برخوردارند و یا تهیه بستر کشت بذر دشوار است، قابل توصیه می ­باشد.

5- تغییر زمان کشت: تغییر زمان­بندی کاشت بذور به نحوی که بذرها پیش از خسارت حلزون­ها و راب­ها دوره حساس جوانه ­زنی را پشت­ سر بگذارند، می ­تواند تا حد زیادی مانع خسارت شدید این نرم­تنان گردد. در واقع با این روش، هم­ زمانی فعالیت زیاد جمعیت این جانوران با شروع جوانه ­زنی بذور به هم می­ خورد.

روش شیمیایی:

در این روش از آفت­کش­هایی مانند متیوکارب، تیودیکارب، سولفات آلومینیوم، سولفات آهن، سولفات مس و متالدهید اسفاده می­ شود. در ادامه آفت­کش متالدهید از نظر سمیت، چگونگی تاثیر و انواع فرمولاسیون مورد اشاره قرار می­ گیرد.

متالدهید

این حلزون کش که نام ایوپاک آن r-2,c-4,c-6,c-8-tetramethyl-1,3,5,7-tetroxocane; 2,4,6,8-tetramethyl-1,3,5,7-tetraoxacyclo-octane می­باشد، تترامری از استالدهید است. نخستین بار در سال 1936 به بازار مصرف معرفی شد. و جزء پرمصرف­ ترین حلزون کش­ها در طول چند دهه گذشته بوده است.

چگونگی تاثیر
این حلزون­ کش دارای تاثیر تماسی گوارشی می باشد. حلزون­های مسموم شده مقادیر زیادی مایع لزج از خود ترشح می­ کنند، خشک می­ شوند و می­ میرند. در واقع سلول­ های تولیدکننده ماده مخاطی آنها نابود می شوند . مکانیسم شیمیایی این فرآیند به این صورت است، که در داخل سلول­ها متالدهید به استالدهید تبدیل می­ شود و سلول در اثر میزان بالای الکل می­ میرد. این اثر در سه محل از سلول یعنی غشا، هسته و دستگاه گلژی بروز می یابد. بدین ترتیب خطر بروز مقاومت کاهش می یابد، زیرا احتمال بروز فرآیند کاهش حساسیت در جایگاه تاثیر بسیار کم می­ شود.

به محض جذب ماده سمی حلزون سعی می کند، تا از طریق تولید موکوس بیشتر فرآیند سم زدایی را پیش ببرد. اما نمی تواند اثر سمی را خنثی کند و بی تحرکی حلزون رخ می نماید. به مجرد عدم تحرک حلزون، عدم تغذیه و خشک شدن بدن اتفاق می افتد. باور غلطی در این زمینه وجود دارد، مبنی بر اینکه جذب آب توسط حلزون می تواند علایم مسمومیت را برطرف نماید. اما آزمایشاتی که توسط تریبسکوم و همکاران (1998) انجام شد، نشان داد که متالدهید غشا تولیدکننده موکوس را کاملا از بین می­ برد و به همین علت حلزون قدرت حرکت، محافظت از پوست و بازسازی خود را از دست می ­دهد. علاوه بر این در مورد کارآیی این سم در شرایط مرطوب نیز سوءتفاهم هایی وجود دارد. چگونگی تاثیر این سم در این شرایط تحت تاثیر قرار نمی گیرد. آزمایش ها نشان دهنده عدم تاثیر آب اضافی روی بازسازی حلزون است. بدین ترتیب حلزون هایی که دز سمی این آفت­کش را دریافت کرده باشند ،امکان ندارد که زنده بمانند. در آزمایشات دمایی مشخص شده است که در دماهای پایین مانند 2 درجه سانتیگراد که حلزون قادر به فعالیت نیست، متالدهید تاثیر خود را برجای می گذارد (ملت و بوگاران، 1971).

انواع فرمولاسیون

طعمه مسموم، مایع، طعمه گرانوله و پلت

در مورد نوع فرمولاسیون باید افزود، طعمه می­ بایست برای حلزون جذب­ کننده، حاوی مقدار کافی ماده موثر باشد. طعمه می ­بایست به گونه ­ای ساخته شود، که شکل آن در خاک خیلی مرطوب هم حفظ شود. اندازه پلت و نحوه توزیع آن (به کیلوگرم) باید به صورتی باشد، که تراکمی در حدود 40-50 پلت به ازاء هر مترمربع به دست آید. طعمه ­هایی که علیه حلزون­ها و راب­ها استفاده می­ شوند، دارای مقادیر متفاوتی از ماده موثر هستند. باید افزود که اگرچه نام فرمولاسیون­ های دیگر هم در بالا آمده است، اما معمول­ترین و موثرترین نوع فرمولاسیون برای این آفات طعمه­ های مسموم می­باشد. در ساخت این طعمه­ ها از مواد جلب­ کننده­ ای مانند سبوس غلات یا آرد استفاده می­گردد.

سمیت:
در مورد این آفت­کش سمیت گوارشی حاد برای موشهای صحرایی 283 و برای موشهای خانگی mg/kg 425 گزارش شده است. سمیت حاد پوستی برای موشهای صحرایی > mg/kg 5000 می­ باشد، اما اثر ناهنجارزایی یا جهش­ زایی از این ترکیب گزارش نشده است. حد مجاز جذب روزانه برای این آفت­کش mg/kg 025 /0 وزن بدن است. طبقه ­بندی سمیت ماده موثر این ترکیب طبق استاندارد WHO درجه دو و طبقه بندی سمیت فرمولاسیون طبق استاندارد EPA درجه سه است.

تاثیر بر روی موجودات غیرهدف
مطالعات نشان داده اند که پلت های متالدهید در صورت کاربرد صحیح برای جوجه تیغی ها، زنبورعسل، پرندگان، جوندگان تاثیر سویی ندارند.

تاثیر روی دشمنان طبیعی

تدوین استراتژی کنترل حلزون­ها باید با توجه به دشمنان طبیعی آنها صورت گیرد تا علاوه بر حفظ محصول سطح جمعیت حلزون در حد طبیعی باشد. وقتی روشهای کنترل شیمیایی به کار می رود، همواره باید تاثیر آن روی موجودات غیرهدف بررسی گردد.

منابع:


Henderson, I. & Triebskorn, R., 2002. Chemical control of terrestrial gastropods. In: Barker, G. M. (ed) Molluscs as crop pests. CAB International, pp: 1-31.
Mallet, C. and Bougaran, H. (1971) Action molluscicide de divers carbamates. Mededelingen Landbouwhogeschool 207 - 215.

Salvio, C., Faberi, A. J., López, A. N., Manetti, P. L. & Clemente, N. L., 2008. The efficacy of three metaldehyde pellets marketed in Argentina, on the control of Deroceras reticulatum (Müller) (Pulmonata: Stylommatophora). Spanish Journal of Agricultural Research, 6(1), 70-77.
Triebskorn R; Christensen K; Heim I (1998). Effects of orally and dermally applied metaldehyde onmucus cells of slugs (Deroceras reticulatum) depending on temperature and duration of exposure. Journal of Molluscan Studies 64, 467 – 487.

احمدی، ا. و اولادی، م.، 1389. ارزیابی طعمه جدید فریکول در کنترل راب Agriolimax agrestis (Linne, 1758) مزارع کاهوی استان­های مازندران و تهران. خلاصه مقالات نوزدهمین کنگره گیاهپزشکی ایران، ص 637.
اسماعیلی، م.، میرکریمی، ا.، آزمایش فرد، پ.، 1372. حشره شناسی کشاورزی. انتشارات دانشگاه تهران، 550ص.
حلاجی ثانی، م. ف.، احمدی، ا.، فیفائی، ر. و غلامیان، ا.، 1389. ارزیابی خسارت راب خاکستری در باغ­های مرکبات استان مازندران. خلاصه مقالات نوزدهمین کنگره گیاهپزشکی ایران، ص 632.